Buổi tối, chợ đêm Đà Lạt nhộn nhịp và sôi động. Ở một góc chợ, một họa sĩ trẻ lặng lẽ, mải mê với ngòi bút “nhảy múa” trên tấm gỗ trắng bóng. Một làn khói mỏng bốc lên quyện với mùi thơm ngào ngạt. Các đường nét và hình dạng dần dần xuất hiện. Đây là hồ Xuân Hương sóng sánh, kia là nhà hàng Thủy Tạ, xa xa là tháp chuông Lycee Yersin vươn cao giữa rừng thông. Ngắm tranh, du khách có cảm giác như đang quay ngược thời gian trở về một Đà Lạt xưa hoang sơ mà người ta thường thấy trong những bức ảnh đen trắng của các nhiếp ảnh gia tài hoa cách đây gần một thế kỷ.

Họa sĩ cầm bút ở Đà Lạt.

Tranh bút lửa du nhập vào Việt Nam cách đây khoảng 50 năm. Thành phố Đà Lạt với nguồn nguyên liệu phong phú và nét thơ mộng trữ tình giúp dòng tranh này thăng hoa nhờ tài năng của các nghệ nhân, họa sĩ Đà Lạt. Tranh bút lửa thường được vẽ trên gỗ tốt, mịn, trắng, không nứt và có mùi thơm. Trước đây, các họa sĩ thường sử dụng gỗ tuyết tùng, xẻ thành từng khúc, phơi khô và chà nhám cho bề mặt nhẵn bóng. Hiện nay, do gỗ tuyết tùng thuộc nhóm gỗ quý cấm sử dụng nên các nghệ nhân đã chuyển sang sử dụng gỗ tùng (cây dong), loại gỗ mà người xưa thường dùng để khắc ván in tranh, sách. .

Để vẽ bút chì lửa, dụng cụ không thể thiếu đó là chiếc bút gồm các bộ phận chính sau: Hai dây dẫn điện được nối với một biến thế 12 V, đầu của hai phích cắm được nối với nhau bằng một sợi dây và quấn trong một đầu đồng khoảng 3mm. đường kính. Đầu bút được khoét hình cánh sen để tạo nét, tô màu và tạo hình. Lực hút được gắn vào một chất cách điện tàu. Tất cả các bộ phận trên được kết nối với cán bút gỗ. “Trên thị trường cũng có loại bút lửa nhưng không dùng được vì đầu quá nhỏ, dễ tạo nét nhưng khó tạo khối. Ngay cả đường chỉ may của những chiếc bút đó cũng nhanh chóng bị đứt. Kết quả là chúng tôi phải tự làm bút”, nghệ nhân Nguyễn Khánh Hoàng nói.

Một trong những bí mật và thách thức khi vẽ tranh bằng bút là làm chủ được sức nóng của bút. Điều này không hề dễ dàng bởi chỉ cần một chút bất cẩn, ngọn lửa sẽ thiêu rụi toàn bộ bức tranh. Với kinh nghiệm và sự nhạy cảm, người nghệ nhân phải biết “đùa với lửa”, làm sao để đầu nhọn đạt đến nhiệt độ mong muốn, từ đó tạo ra những đường nét, hình khối, màu sắc đẹp mắt.

Chủ đề của các bức tranh khá đa dạng, từ tranh thư pháp đến đề tài tôn giáo, phong cảnh và con người. Hầu hết là thực tế. Ngoài ra, sản phẩm được du khách ưa chuộng là tranh chân dung. Khách có thể ngồi để họa sĩ vẽ mẫu và nhận ngay, hoặc gửi ảnh cho họa sĩ chụp rồi nhận qua đường bưu điện.

Trước đây, tranh bút lửa Đà Lạt đã có một thời kỳ phát triển rực rỡ với nhiều hợp tác xã chuyên sản xuất tranh với đội ngũ họa sĩ, nghệ nhân hùng hậu lên đến hàng trăm người. Sản phẩm không chỉ tiêu thụ trong nước mà còn xuất khẩu. Tuy nhiên, những năm gần đây, trước sự cạnh tranh mạnh mẽ của dòng tranh hiện đại và sự trùng lặp, cạn kiệt về chủ đề, ý tưởng, dòng tranh trong sáng dần mất chỗ đứng; nhiều người bỏ nghề hoặc chuyển sang vẽ các dòng khác. Hiện Đà Lạt chỉ còn 4 họa sĩ vẽ tranh bút sáng ở chợ đêm thành phố và họ đang rất chật vật để bám nghề.

Gần đây, một số nghệ sĩ đã thử nghiệm và sáng tạo những kỹ thuật và chất liệu mới. Theo họa sĩ Nguyễn Khánh Hoàng: Ngoài tranh gỗ, anh đã thử nghiệm thành công vẽ bút lửa trên giấy, nét và lâu phai hơn tranh gỗ. Một số nghệ sĩ khác kết hợp nghệ thuật hội họa và nhiếp ảnh trong tác phẩm của họ, phát triển các bức tranh trừu tượng hơn. Tranh bút lửa đang được quảng bá, giới thiệu và đưa vào các lễ hội truyền thống… để từng bước lấy lại ánh hào quang trong đời sống nghệ thuật.

Bài và ảnh: VŨ ĐÌNH ĐÔNG